स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान : पंडित जवाहरलाल नेहरू | PANDIT JAWAHARLAL NEHRU 

भारताचे पहिले पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांची आज जयंती. त्यांना विनम्र अभिवादन 🙏💐

Subject : GS - आधुनिक भारताचा इतिहास, दिनविशेष, व्यक्ती

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) खालीलपैकी कोणत्या अधिवेशनात काँग्रेसने ऐतिहासिक पूर्ण स्वराजाचा ठराव मंजूर केला ? 

1) कराची अधिवेशन

2) लाहोर अधिवेशन

3) लखनौ अधिवेशन

4) फैजपूर अधिवेशन

उत्तर : लाहोर अधिवेशन (१९२९)

पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

जन्म आणि शिक्षण : 

• पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचा जन्म 14 नोव्हेंबर 1889 मध्ये अलाहाबाद येथे झाला.

• त्यांचे वडील मोतीलाल नेहरू हे बॅरिस्टर होते आणि त्यांनी दोनदा भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून काम केले होते.

• पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी सुरुवातीचे शिक्षण घरी खाजगी शिक्षकांकडून घेतले.

• त्यानंतर केंब्रिज विद्यापीठातून नैसर्गिक विज्ञानात (natural sciences) पदवी प्राप्त केली.

भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील योगदान :

• 1912 मध्ये एक प्रतिनिधी म्हणून पंडित जवाहरलाल नेहरू काँग्रेसच्या अधिवेशनात उपस्थित राहिले.

• 1916 मध्ये ते पहिल्यांदा महात्मा गांधींना भेटले आणि महात्मा गांधींच्या विचारांनी ते खूपच प्रभावित झाले.

असहकार चळवळ (1920-1922)

• नेहरूंनी प्रांतीय काँग्रेस सचिव म्हणून संयुक्त प्रांतांमध्ये राजकीय मोर्चे आयोजित करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

• असहकार चळवळीतील सहभागमुळे त्यांना तुरुंगवास भोगावा लागला.

मिठाचा सत्याग्रह (1930)

• 1930 च्या मिठाच्या सत्याग्रहादरम्यान एका मोठ्या मोर्चाचे नेतृत्व पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी केले.

• मीठ कायद्याचे उल्लंघन केल्याबद्दल त्यांना सहा महिन्यांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा झाली.

वैयक्तिक सत्याग्रह (1940-1941)

• ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या अधिकाराची (Right to Free Speech) मागणीसाठी गांधींजींनी 1940 मध्ये वैयक्तिक सत्याग्रह सुरू केला.

• विनोबा भावे यांना पहिले वैयक्तिक सत्याग्रही तर पंडित जवाहरलाल नेहरूंना दुसरे वैयक्तिक सत्याग्रही म्हणून निवडण्यात आले. 

भारत छोडो आंदोलन (1942) 

7 ऑगस्ट 1942 रोजी मुंबईतील अधिवेशनात ऐतिहासिक ‘भारत छोडो’ ठराव मांडल्यानंतर नेहरूंसह काँग्रेसच्या अनेक वरिष्ठ नेत्यांना अटक करण्यात आली.

काँग्रेस अधिवेशनाचे अध्यक्ष म्हणून पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे योगदान : 

लाहोर अधिवेशन (१९२९) 

• १९२९ ला लाहोर अधिवेशनात पंडित जवाहरलाल नेहरू पहिल्यांदा काँग्रेस अधिवेशनाचे अध्यक्ष झाले. 

• त्यांच्या नेतृत्वाखाली काँग्रेसने ऐतिहासिक पूर्ण स्वराज ठराव मंजूर केला, ज्यामध्ये ब्रिटिश राजवटीपासून संपूर्ण स्वातंत्र्याची मागणी करण्यात आली.

• अधिवेशनाचे शेवटच्या दिवशी 31 डिसेंबर 1929 च्या मध्यरात्री पंडित जवाहरलाल नेहरूंनी रावी नदीकाठी तिरंगा झेंडा फडकविला.

लखनौ अधिवेशन (1936) :

• 1936 मध्ये भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या लखनौ अधिवेशनात जवाहरलाल नेहरूंनी काँग्रेसजनांना समाजवाद स्वीकारण्याचे आवाहन केले.

• समाजवादाचा प्रथम उल्लेख लखनौ अधिवेशनात करण्यात आला.

फैजपूर अधिवेशन (1937) :

• 1937 मध्ये, नेहरूंनी फैजपूर अधिवेशनाचे अध्यक्षपद भूषवले.

• जळगाव जिल्ह्यातील फैजपूर येथे पार पडलेल्या अधिवेशन हे ग्रामीण भागात भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस पहिले अधिवेशन होते.

स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान : 

• पंडित जवाहरलाल नेहरू हे स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान होते.

• 15 ॲागस्ट 1947 ते 27 मे 1964 पर्यंत पंडित जवाहरलाल नेहरू भारताचे पंतप्रधान होते. 

• या सुरुवातीच्या काळात त्यांच्या नेतृत्वाने देशाच्या राजकीय, आर्थिक आणि सामाजिक क्षेत्राला आकार दिला,.

• औद्योगिकीकरण, सामाजिक सुधारणा आणि धर्मनिरपेक्ष लोकशाहीची स्थापना यावर त्यांनी लक्ष केंद्रित केले.

• पंडित नेहरूंच्या सरकारला दोन मोठ्या युद्धाचा सामना करावा लागला.

• 1947-48 मध्ये पहिल्या भारत-पाकिस्तान युद्धा सामना करावा लागला. 

• 1962 मध्ये भारत-चीन सीमावादावरून भारत-चीन युद्ध झाले.

महत्वाचे पुरस्कार आणि सन्मान : 

• शीत युद्धात अमेरिका व सोवियत रशिया यांपैकी कोणाच्याही बाजूने भाग न घेता भारताची अलिप्त भूमिका जगासमोर प्रखरतेने मांडली. याचमुळे त्यांना अलिप्तवादाचे ( Non-Aligned Movement ) पुरस्कर्ते म्हणूनही ओळखले जाते.

• 1955 मध्ये देशाचा सर्वोच्च सन्मान भारतरत्न देऊन त्यांना सन्मानित करण्यात आले.

• त्यांना आधुनिक भारताचे शिल्पकार म्हणून गौरविण्यात आले.

• त्यांचा जन्मदिवस देशभरात बाल दिन म्हणून साजरा केला जातो.

• निधन : 27 मे 1964 रोजी हृदयविकाराच्या झटक्याने त्यांचे निधन झाले.

पंडित जवाहरलाल नेहरू यांचे काही प्रमुख साहित्य :

‣ लेटर्स फ्रॉम फादर टू हिज डॉटर 

‣ ॲन ॲाटोबायोग्राफी 

‣ द डिस्कवरी ऑफ इंडिया 

क्रांतिगुरू लहुजी वस्ताद साळवे | Krantiguru Lahuji Salve

क्रांतिकारकांचे क्रांतिगुरू वस्ताद लहुजी साळवे यांची आज जयंती त्यांच्या जयंतीनिमित्त त्यांना मनोभावाने मानवंदना करून जाणून घेऊया त्यांचा जीवन प्रवास

Subject : GS - महाराष्ट्राचा इतिहास, दिनविशेष, व्यक्ती

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) क्रांतिगुरू लहुजी वस्ताद साळवे यांचा जन्म खालीलपैकी कोणत्या जिल्ह्यात झाला ?

1. मुंबई

2. पुणे

3. रत्नागिरी

4. नाशिक

उत्तर : पुणे

क्रांतिगुरू लहुजी वस्ताद साळवे यांबद्दल IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• क्रांतिगुरू लहुजी वस्ताद साळवे यांचा जन्म 14 नोव्हेंबर 1794 रोजी पुण्यातील पुरंदर किल्ल्याच्या पायथ्याशी असलेल्या पेठ या गावी झाला.

• लहुजी हे राघोजी साळवे आणि विठाबाई साळवे यांचे पुत्र होते.

• छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या सैन्यात लहुजींचे पूर्वज काम करत; त्यांच्या कामगिरीमुळे छत्रपतींनी लहुजींच्या पूर्वजांना राऊत ही पदवी बहाल केली.

• पूर्वजांप्रमाने लहुजीही युद्धकलेत निपुण होते.

• दांड पट्टा चालवणे, तलवारबाजी, घोडेस्वारी, बंदूक चालवणे व निशाणेबाजी या सर्व युद्धकलेमध्ये क्रांतिगुरू लहुजी साळवे निपुण होते.

• देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी क्रांतिकारकांची सेना त्यांनी निर्माण केली.

• त्यांच्या प्रशिक्षण केंद्रात सर्वच समाजाचे युवक तालीम घेत होते.

• लोकमान्य टिळक, वासुदेव बळवंत फडके, महात्मा फुले, गोपाळ गणेश आगरकर, चाफेकर बंधू यांसारखे अनेक स्वातंत्र्य सैनिक त्यांच्या तालमीत तयार झाले.

• राष्ट्रभक्तीचे ज्वलंत प्रतीक क्रांतीगुरू लहुजी साळवे यांनी तरुणांना संघटन कसे करावे, समाजकार्यात व राष्ट्रकार्यात स्वतःला वाहून कसे घ्यावे याची बोध दिले.

• त्यांच्या या शिकवणीतून अनेक क्रांतिकारकांनी तसेच समाजकारकांनी देशाच्या स्वातंत्र्यलढ्यात आपले मोलाचे योगदान दिले.

• 17 फेब्रुवारी 1881 रोजी पुण्याच्या संगमवाडी या ठिकाणी त्यांची प्राणज्योत मावळली.

• आद्यक्रांतीगुरु लहुजी वस्ताद साळवे यांची समाधी संगमवाडी, पुणे येथे आहे.

जागतिक मधुमेह दिन 2024

World Diabetes Day 2024

Subject : GS - दिनविशेष, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान - रोग आणि आजार

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) दरवर्षी जागतिक मधुमेह दिन खालील पैकी कोणत्या दिवशी साजरा केला जातो ?

1. 1 नोव्हेंबर

2. 14 नोव्हेंबर

3. 30 नोव्हेंबर

4. 2 डिसेंबर

उत्तर : 14 नोव्हेंबर

जागतिक मधुमेह दिना बद्दल IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• दरवर्षी 14 नोव्हेंबर हा दिवस जगभरात जागतिक मधुमेह दिन म्हणून साजरा केला जातो.

• मधुमेह, त्याचे प्रतिबंध आणि व्यवस्थापन याबाबत जागरुकता निर्माण करण्यासाठी दरवर्षी जागतिक मधुमेह दिन साजरा करण्यात येतो .

• जागरुकता मोहिमा, शैक्षणिक चर्चासत्रे, आरोग्य तपासणी आणि निधी उभारणी उपक्रम यासह विविध कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात येते.

14 नोव्हेंबर हा दिवस जागतिक मधुमेह दिन म्हणून का साजरी करतात ? 

• 14 नोव्हेंबर हा सर फ्रेडरिख बँटिंग यांचा जन्मदिवस आहे. 

• १९२२ मध्ये सर फ्रेडरिख बँटिंग (Sir Frederick Banting) आणि चार्ल्स बेस्ट (Charles Best) यांनी इन्शुलीनचा शोध लावला.

• त्यांच्या या शोधामुळे मधुमेह असलेल्या लाखो लोकांचे जीवन बदलले आहे.

पहिला जागतिक मधुमेह दिन केव्हा साजरी करण्यात आला ? 

आंतरराष्ट्रीय मधुमेह प्राधिकरण (International Diabetes Federation) आणि जागतिक आरोग्य संघटना (World Health Organisation) यांनी १९९१ मध्ये पहिल्यांदा जागतिक मधुमेह दिन साजरी केला.

मधुमेह म्हणजे नेमकं काय ? 

What is Diabetes?

• मधुमेह हा चयापचयसंबंधित विकार आहे. हा आजार हळूहळू विकसित होतो. 

• यामध्ये रक्तातील शर्करेमध्ये (ग्लूकोज) आवश्यकतेपेक्षा अधिक वाढ दिसून येते.

• मधुमेहाचे टाइप 1 मधुमेह अणि टाइप 2 मधुमेह असे दोन गटात वर्गीकरण करता येते.

• टाइप-1 मधुमेहा मध्ये स्वादुपिंडामध्ये इन्शुलिन तयार होत नाही किंवा याचे प्रमाण अगदी कमी असते.

• त्यामुळे टाइप 1 मधुमेहाच्या रुग्णाला बाहेरून इन्शुलिन घेणे अतिआवश्यक असते.

• टाइप-2 मधुमेहा मध्ये स्वादुपिंडाद्वारे तयार झालेले इन्शुलीन शरीरातील पेशींद्वारे योग्य प्रमाणात वापरले जात नाही.

• इन्सुलिन हा एक संप्रेरक आहे जो तुमचे स्वादुपिंड (Pancreas) बनवतो जो रक्तातील साखरेची (ग्लूकोज) पातळी नियंत्रित करण्यासाठी आवश्यक आहे.

• दीर्घकालीन मधुमेहामुळे अंधत्व, हृदय विकार असे आजार उद्भवण्याची शक्यता असते.

• संतुलित आहार, नियमित शारीरिक व्यायाम, नियंत्रित वजन आणि धूम्रपान न करणे यांद्वारे मधुमेह या आजाराला प्रतिबंध घालता येतो.

जागतिक मधुमेह दिन 2024 ची संकल्पना (थीम) काय आहे ? 

ब्रेकिंग बॅरिअर्स, ब्रिजिंग गॅप्स ही जागतिक मधुमेह दिन 2024 ची संकल्पना आहे.

‘Breaking Barriers, Bridging Gaps'  

14 नोव्हेंबर, बालदिन | Children's Day 

Subject : GS - दिनविशेष

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) दरवर्षी 14 नोव्हेंबर हा दिवस बालदिन म्हणून कोणाच्या सन्मानार्थ साजरी करण्यात येतो ?

1. महात्मा गांधी

2. पंडित जवाहरलाल नेहरू

3. सरदार वल्लभभाई पटेल

4. आचार्य विनोबा भावे

उत्तर : पंडित जवाहरलाल नेहरू

14 नोव्हेंबर बालदिन म्हणून केव्हा पासून साजरा केला जातो ?

• सुरुवातीला संयुक्त राष्ट्राने घोषित केलेल्या सार्वत्रिक बाल दिनानुसार भारतासह जगभरात २० नोव्हेंबर रोजी बालदिन साजरा केला जाई. 

• 1964 मध्ये पंडित जवाहरलाल नेहरूंच्या निधनानंतर संसदेत एक ठराव मंजूर करण्यात आला.

• पंडित नेहरूंच्या स्मरणार्थ संसदेत सर्वानुमते 14 नोव्हेंबर म्हणजे पंडित जवाहरलाल नेहरूंचा जन्मदिवस बाल दिन म्हणून साजरा करण्याची घोषणा करण्यात आली आणि तेव्हापासून भारतात १४ नोव्हेंबर बाल दिन म्हणून साजरा केला जातो. 

• पंडित नेहरूंनी मुलांच्या कल्याणासाठी आणि शिक्षणासाठी केलेल्या कार्यासाठी ही एक आदरांजली म्हणून बघितली जाते.

बालदिन का साजरी करतात ? 

• मुले ही देशाच्या भविष्याचे शिल्पकार आहे. 

• प्रत्येक मुलाला उज्वल आणि समृद्ध भविष्यासाठी अनुकूल असे वातावरण तयार करणे त्यांचे योग्य संगोपन आणि पालनपोषण करणे याची वचन बद्धता तसेच प्रतीक म्हणून बाल दिनाचे विशेष महत्त्व आहे.

दरवर्षी ‘जागतिक बाल दिन’ केव्हा साजरी करतात ? 

• 20 नोव्हेंबर हा दिवस जगभरात जागतिक बाल दिन (World Children's Day) म्हणून साजरा करतात.

• 20 नोव्हेंबर हा दिवस 1954 मध्ये जागतिक / सार्वत्रिक बाल दिन म्हणून स्थापित करण्यात आला.

बुकर पुरस्कार 2024 | Booker Prize 2024

Subject : GS - पुरस्कार

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) ‘ऑर्बिटल’ या काल्पनिक कादंबरीसाठी 2024 चा बुकर पुरस्कार खालील पैकी कोणाला देण्यात आला ?

1. अरुंधती रॉय

2. समांथा हार्वे

3. अरबिंद अडिगा

4. डग्लस स्टुअर्ट

उत्तर : समांथा हार्वे

• ब्रिटीश लेखिका समांथा हार्वे (Samantha Harvey) यांना ‘ऑर्बिटल - Orbital’ कादंबरीसाठी २०२४ चा बुकर पुरस्कार मिळाला आहे.

• ‘ऑर्बिटल’ (Orbital) ही बुकर जिंकणारी अवकाश क्षेत्रावर आधारित पहिलीच कादंबरी आहे.

• ही कादंबरी 136 पानांची आहे. 

• आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावरील सहा अंतराळवीर आणि त्यांचा प्रवास या कथेवर ही कादंबरी आधारित आहे.

• ‘ऑर्बिटल’ ही यंदा ब्रिटनमधील सर्वोच्च खपाचे पुस्तक ठरले आहे. 

बुकर पुरस्कार कोणत्या क्षेत्राशी संबंधित आहे ?

• इंग्रजीत लिहिलेल्या काल्पनिक कादंबरीसाठी हा प्रतिष्ठित साहित्यिक पुरस्कार आहे.

• याची स्थापना 1969 साली झाली.

• हा पुरस्कार युनायटेड किंगडम आणि आयर्लंडमध्ये प्रकाशित झालेल्या कादंबऱ्यांना दिला जातो. 

• हे यापूर्वी फिक्शनसाठी बुकर पारितोषिक (1969-2001) आणि मॅन बुकर पुरस्कार (2002-2019) म्हणून ओळखले जात होते.

• विजेत्याला 50,000 पौंड तसेच शॉर्टलिस्टेड केलेल्या सहा लेखकांना प्रत्येकी 2,500 पौंड इतकी पुरस्कार रक्कम दिली जाते.

• बुकर प्राइज फाऊंडेशनद्वारे हा पुरस्कार दिला जातो.

पहिला बुकर पुरस्कार जिंकणारा भारतीय कोण ? 

• बुकर पारितोषिक जिंकणारी पहिली भारतीय लेखिका अरुंधती रॉय या होत्या. 

• त्यांना 1997 मध्ये ' द गॉड ऑफ स्मॉल थिंग्ज ' (The God of Small Things) या त्यांच्या कादंबरीसाठी बुकर पुरस्कार देण्यात आला होता. 

अंतराळ अभ्यास –2024

Exercise Antariksha Abhyas

Subject : GS - संरक्षण, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) भारताचा पहिला 'अंतराळ अभ्यास - 2024' चे आयोजन कोठे करण्यात आले ? 

1. नागपूर

2. मुंबई

3. नवी दिल्ली

4. हैद्राबाद

उत्तर : नवी दिल्ली

बातमी काय आहे ? 

• अलीकडेच, संरक्षण मंत्रालयाच्या अंतर्गत डिफेन्स स्पेस एजन्सीने नवी दिल्ली येथे भारताचा पहिला 'अंतराळ अभ्यास' आयोजित करण्यात आला.

• ‘अंतराळ अभ्यास – 2024’ हा तीन दिवसीय सराव, 11 ते 13 नोव्हेंबर 24 या कालावधीत पार पडला.

• संरक्षण अंतराळ संस्थेतर्फे ( Defence Space Agency ) या सरावाचे आयोजन करण्यात आले.

भारतासाठी अंतराळ अभ्यास (अंतरीक्ष अभ्यास) महत्त्वाचा का आहे ? 

• लष्करी ऑपरेशनमध्ये अंतराळ क्षमतेचे वापर वाढवणे. 

• अंतराळात भारताची संरक्षण क्षमता मजबूत करणे आणि राष्ट्रीय धोरणात्मक उद्दिष्टे सुरक्षित करणे.

• अंतराळ युद्धाच्या क्षेत्रात भारतीय सशस्त्र दलांच एकत्रित तयारीला बळ देण्याच्या उद्देशाने हा अभ्यास एक महत्त्वपूर्ण टप्पा आहे. 

• हा अग्रगण्य कार्यक्रम भारताच्या अंतराळ आधारित कार्यक्षमतांना बळकट करण्यासाठी तसेच अंतराळ सुरक्षेसाठी तिन्‍ही सेवांचे एकत्रीकरण वाढविण्याच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल ठरले

अंतराळ अभ्यास 2024 मध्ये कोणत्या घटकांचा विचार करण्यात आला ? 

• सरावाच्या/ अभ्यासाच्या प्रमुख घटकांमध्ये उदयोन्मुख अंतराळ तंत्रज्ञान, अंतराळ परिस्थितीविषयक जागरूकता आणि भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमांवर केंद्रित चर्चा करण्‍यात आली. 

• या चर्चेत महत्त्वपूर्ण अंतराळ विषयक महत्वाच्या बाबींचे निरीक्षण आणि संरक्षणासह वाढत्या स्पर्धात्मक अंतराळाच्या क्षेत्रात परिस्थितीजन्य जागरूकता राखण्याचे महत्त्व अधोरेखित करण्यात आले.

अंतराळतील तंत्रज्ञानाचा भारतीय संरक्षणासाठी वापर कसा करता येईल ?

• सशस्त्र दल सीमेवरील घुसखोरी, तोफखान्याच्या हालचाली आणि क्षेपणास्त्र प्रक्षेपण शोधण्यासाठी अंतराळतील तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो.

• मार्च 2019 मध्ये, भारताने मिशन शक्ती अंतर्गत शत्रूचे उपग्रह नष्ट करण्यासाठी डिझाइन केलेल्या अँटी-सॅटलाइट टेस्टची (Anti-Satellite Test) यशस्वी चाचणी केली. 

कायाकल्प योजना कशासाठी आहे ? 

What is Kayakalp Scheme ? 

Subject : GS - सरकारी योजना

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) बातम्यांमध्ये चर्चेत असलेली कायाकल्प योजनेबद्दल योग्य विधान असलेला पर्याय निवडा.

1. भारतातील आरोग्य सुविधांची गुणवत्ता वाढविणे हे या योजनेचे उद्दिष्ट आहे.

2. योजनेअंतर्गत विजेत्यांना रोख रक्कम पुरस्कार आणि प्रशस्तीपत्रके दिली जातात.

3. ही योजना 2015 मध्ये सुरू करण्यात आली

4. वरील सर्व पर्याय योग्य आहेत.

उत्तर : वरील सर्व पर्याय योग्य आहेत.

बातमी काय आहे ? 

राजस्थान महाविद्यालयीन शिक्षण आयुक्तालयाने 20 सरकारी महाविद्यालयांना कायाकल्प योजनेंतर्गत त्यांच्या इमारती आणि प्रवेश हॉलच्या दर्शनी भागाला केशरी रंग देण्याचे निर्देश दिले आहेत.

कायाकल्प योजना काय आहे ? 

कायाकल्प योजना केव्हा सुरू करण्यात आली ?

स्वच्छ भारत अभियानांतर्गत स्वच्छतेला प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि भारतातील आरोग्य सुविधांची गुणवत्ता वाढविण्यासाठी 15 मे 2015 रोजी ही योजना सुरू केली आहे.

कायाकल्प योजना कोणत्या मंत्रालया (Ministry) अंतर्गत सुरू करण्यात आली ?

आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण मंत्रालया (Ministry of Health and Family Welfare) अंतर्गत सार्वजनिक आरोग्य सुविधांसाठीची ही योजना आहे.

कायाकल्प योजनचे उद्दिष्टे काय आहेत ? 

• चांगली स्वच्छता, संसर्ग नियंत्रण, कचरा व्यवस्थापन आणि स्वच्छता पद्धतींना प्रोत्साहन देण्यासाठी.
• सार्वजनिक आरोग्य सुविधांच्या उल्लेखनीय कामगिरीची त्यांच्या कठोर परिश्रमाची आणि समर्पणाची प्रशंसा करण्यासाठी
• सुविधांची पडताळणी आणि चालू मूल्यमापन करणे
• देशभरातील आरोग्य सेवा केंद्रांद्वारे दिल्या जाणाऱ्या सेवांचा दर्जा वाढविण्यासाठी व्यवहार्य धोरणे आणि पद्धती तयार करणे आणि चांगल्या पद्धतींची देवाण-घेवाण करणे. 

कायाकल्प योजनेअंतर्गत कोण- कोणत्या श्रेणींमध्ये पुरस्कार दिले जातात ? 

• आरोग्य सेवा केंद्रांच्या कठोर परिश्रमाची आणि समर्पणाची प्रशंसा करण्यासाठी, या योजनेअंतर्गत 5 पुरस्कार प्रदान केले जातात.

• निर्धारित निकषांनुसार ठरलेल्या विजेत्यांना रोख रक्कम पुरस्कार आणि प्रशस्तीपत्रके दिली जातात.

‣ 2 सर्वोत्तम जिल्हा रुग्णालये.

‣ 2 सर्वोत्तम सामुदायिक आरोग्य केंद्रे किंवा उपजिल्हा रुग्णालये

‣ प्रत्येक जिल्ह्यात एक प्राथमिक आरोग्य केंद्र. अशा 5 श्रेणींमध्ये (Category) पुरस्कार देण्यात येतात.

भारताचे 51 वे सरन्यायाधीश

51st Chief Justice of India

Subject : GS - नियुक्ती, राज्यशास्त्र- सर्वोच्च न्यायालय

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) नुकतीच देशाचे 51 वे सरन्यायाधीश म्हणून खालील पैकी कोणी शपथ घेतली ? 

1. न्यायमूर्ती धनंजय चंद्रचूड

2. न्यायमूर्ती विक्रम नाथ

3. न्यायमूर्ती संजीव खन्ना

4. न्यायमूर्ती भूषण गवई

उत्तर : न्यायमूर्ती संजीव खन्ना

बातमी काय आहे ? 

• न्यायाधीश संजीव खन्ना यांनी देशाचे 51 वे सरन्यायाधीश म्हणून शपथ घेतली. 

• राष्ट्रपती भवनात संजीव खन्ना यांच्या सरन्यायाधीश पदाचा शपथविधी पार पडला. 

• यावेळी राष्ट्रपती द्रौपदी मुर्मू यांनी संजीव खन्ना यांना सरन्यायाधीशपदाची शपथ दिली. 

• भारताचे नवे सरन्यायधीश संजीव खन्ना यांचा कार्यकाळ 13 मे 2025 पर्यंत असणार आहे.

न्यायमूर्ती संजीव खन्ना यांचे महत्त्वाचे निर्णय कोणते ? 

नवनियुक्त सरन्यायाधीश संजीव खन्ना हे सर्वोच्च न्यायालयात आतापर्यंत अनेक महत्त्वाच्या निर्णयाचे ते भाग होते.

उदाहरणार्थ : 

• संविधानातील कलम 370 रद्द करणे 

• इलेक्टोरल बाँड्स योजना रद्द करणे 

• दिल्लीचे मुख्यमंत्री अरविंद केजरीवाल यांना अंतरिम जामीन मंजूर करणे

• अलीगढ मुस्लिम युनिव्हर्सिटी अल्पसंख्याक दर्जा निर्धारण प्रकरणात नुकत्याच झालेल्या बहुमताच्या निर्णयाचाही ते भाग होते. 

• लोकसभा निवडणुकीदरम्यान त्यांनी VVPAT आणि EVM यांच्यातील मतांची 100 टक्के जुळवाजुळव करण्याची मागणी त्यांनी फेटाळून लावली.

सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशाची नियुक्ती कोण करतात ? 

• सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशाची नियुक्ती संविधानाच्या कलम 124(2) अंतर्गत राष्ट्रपतींद्वारे केली जाते. 

• न्यायाधीश आपले पद वयाची 65 वर्षे पूर्ण होईपर्यंत धारण करतात

• नियमानुसार, सर्वोच्च न्यायालयातील सर्वात वरिष्ठ (ज्येष्ठतम) न्यायाधीशांना भारताचे सरन्यायाधीश (Chief Justice of India)  म्हणून नियुक्त केले जाते. 

1993 चा द्वितीय न्यायाधीश खटला काय सांगतो ? 

दुसऱ्या न्यायाधीशांच्या खटल्यात (1993), सर्वोच्च न्यायालयाने, " भारताच्या सरन्यायाधीश पदावर केवळ जेष्ठतम न्यायाधीशाची नेमणूक करण्यात यावी " असा निकाल दिला.  

सर्वोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश म्हणून नियुक्त होण्यासाठी पात्रता काय असावी लागते ? 

सर्वोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश म्हणून नियुक्त होणाऱ्या व्यक्तीकडे खालील पात्रता असणे आवश्यक आहे : 

• ती व्यक्ती भारताचा नागरिक असावी आणि

• त्या व्यक्तीस एखाद्या उच्च न्यायालयात अथवा दोन किंवा अधिक उच्च न्यायालयात सलग किमान 5 वर्षे न्यायाधीश म्हणून काम करण्याचा अनुभव असावा किंवा

• त्या व्यक्तीस एखाद्या उच्च न्यायालयात अथवा दोन किंवा अधिक उच्च न्यायालयात सलग किमान 10 वर्षे वकील म्हणून काम करण्याचा अनुभव असावा किंवा 

• राष्ट्रपतींच्या मते ती व्यक्ती निष्णात कायदेपंडित असावी.

सरन्यायाधीशांना पदावरून दूर करण्याचा अधिकार कोणाला देण्यात आला आहे ? 

न्यायाधीशांना पदावरून काढण्याची पद्धत काय आहे ? 

• राज्यघटनेतील कलम 124(4) मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांना पदावरून दूर करण्याच्या पद्धतीची तरतूद करण्यात आली आहे

• राष्ट्रपती सरन्यायाधीशांना पदावरून दूर करू शकतात.

• संसदेने सरन्यायाधीशांना (न्यायाधीशांना) पदावरून हटवण्याबाबत अभिभाषण सादर केल्यानंतरच राष्ट्रपती असे करू शकतात.

• संसदेत हे समावेदन प्रत्येक सभागृहाच्या विशेष बहुमताने संमत होणे गरजेचे असते.  

• प्रत्येक सभागृहाच्या विशेष बहुमत म्हणजेच : 

• त्या सभागृहाच्या (लोकसभा किंवा राज्यसभा) एकूण सदस्य संख्येच्या बहुमताने आणि

• कमीत कमी हजर व मतदान करणाऱ्या सदस्यांच्या दोन तृतीयांश इतक्या बहुमताने संमत होणे गरजेचे असते.

• न्यायाधीशांना गैरवर्तणूक किंवा अकार्यक्षमता या आधारांवर पदावरून दूर करता येऊ शकते.

भारताच्या सरन्यायाधीशांची मुख्य भूमिका/ अधिकार काय असतात ?

Key Role of Chief Justice of India

• सरन्यायाधीश भारताच्या राष्ट्रपतींना राष्ट्रपती पदाची शपथ देतात.

• "मास्टर ऑफ द रोस्टर" (Master of Roster) : सरन्यायाधीशांकडे विशिष्ट खटले (केस) विशिष्ट खंडपीठांना सोपवण्याचा आणि सर्वोच्च न्यायालयात त्यांच्या सुनावणीचे वेळापत्रक ठरवण्याचा अधिकार आहे. 

• सर्वोच्च न्यायालयाच्या आणि उच्च न्यायालयातील न्यायाधीशांच्या नियुक्तीसाठी सरन्यायाधीश (सर्वोच्च न्यायालयाच्या 4 सर्वात वरिष्ठ न्यायाधीशांच्या कॉलेजियमसह) राष्ट्रपतींना सल्ला देतात. 

• घटनेच्या कलम 127 अंतर्गत भारताचे सरन्यायाधीश एखाद्या न्यायाधीशास तात्पुरत्या काळासाठी सर्वोच्च न्यायालयात तदर्थ न्यायाधीश (Ad-hoc Judges) म्हणून नेमू शकतात.