तुंगारेश्वर वन्यजीव अभयारण्य 

Tungareshwar Wildlife Sanctuary

Subject : GS - पर्यावरण

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD , MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) तुंगारेश्वर वन्यजीव अभयारण्य कोणत्या जिल्ह्यात आहे ?

1. मुंबई 

2. पुणे 

3. पालघर

4. रत्नागिरी

उत्तर : पालघर

बातमी काय आहे ?

• अतिक्रमणांमुळे महाराष्ट्रातील तुंगारेश्वर वन्यजीव अभयारण्यातून गायब होत असलेल्या वन्य प्राण्यांबाबत प्रसारमाध्यमांच्या अहवालात करण्यात आलेले दावे “खोटे आणि खळबळजनक" असल्याचे अधिकाऱ्यांनी राष्ट्रीय हरित न्यायाधिकरणाला सांगितले आहे.

तुंगारेश्वर वन्यजीव अभयारण्या बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• तुंगारेश्वर वन्यजीव अभयारण्य महाराष्ट्रातील पालघर जिल्ह्यात आहे.

• हे अभयारण्य मुंबईपासून ७५ किमी अंतरावर असून याचे क्षेत्रफळ 85 चौरस किमी आहे.

तुंगारेश्वरला वन्यजीव अभयारण्य म्हणून केव्हा घोषित करण्यात आले ?

• तुंगारेश्वरला 2003 मध्ये वन्यजीव अभयारण्य म्हणून घोषित करण्यात आले.

• तुंगारेश्वर वन्यजीव अभयारण्य हे संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान आणि तानसा वन्यजीव अभयारण्या दरम्यान कॉरिडॉर म्हणून काम करते.

• हा प्रदेश प्रामुख्याने डोंगराळ असून या प्रदेशात दाट जंगले, लहान नद्या आहेत.

• वनस्पती : कोरड्या पानझडी, आर्द्र पानझडी आणि अर्ध-सदाहरित जंगलांचे मिश्रण आहे, ज्यामध्ये साग, बांबू आणि आंब्याची झाडे आहेत.

• प्राणी : अभयारण्यातील काही सामान्यपणे दिसणाऱ्या प्राण्यांमध्ये बिबट्या, रानडुक्कर, बार्किंग डीअर, लंगूर, बोनेट आणि रीसस मॅकाक आणि ब्लॅक-नेपेड हरे यांचा समावेश होतो.

• या अभयारण्यात अनेक प्राचीन मंदिरे आहेत. या मंदिरांपैकी सर्वात प्रसिद्ध तुंगारेश्वर मंदिर आहे, जे भगवान शंकराला समर्पित आहे.

अभयारण्य म्हणजे काय ?

• जैविक जातींसाठी राखीव असणाऱ्या क्षेत्रास अभयारण्य म्हणतात.

• अभयारण्य म्हणजे असे क्षेत्र जे केवळ प्राण्यांच्या संवर्धनासाठी राखीव आहे मात्र येथे प्राण्यांवर प्रतिकूल परिणाम होणार नाही इतक्या स्तरापर्यंत लाकूडतोड, मध गोळा करणे यांसारख्या कामांना संमती दिली जाते.

• उदाहरणार्थ : पक्षी, वाघ , सिंह इत्यादींसाठी अभयारण्य राखीव असतात.

भारताचे नियंत्रक आणि महालेखापरीक्षक

Comptroller and Auditor General of India

Subject : GS - नियुक्ती, राज्यशास्त्र 

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) भारताचे नवीन नियंत्रक आणि महालेखापाल (CAG) म्हणून कोणाची नियुक्ती करण्यात आली आहे ?

1. श्री गिरीशचंद्र मुर्मू

2. श्री के. संजय मूर्ती

3. श्री धनंजय चंद्रचूड

4. श्री राजीव कुमार

उत्तर : श्री के. संजय मूर्ती (Shri K. Sanjay Murthy) 

बातमी काय आहे ?

• राष्ट्रपती भवनातील गणतंत्र मंडप येथे 21 नोव्हेंबर 2024 रोजी भारताचे नियंत्रक आणि महालेखापरीक्षक म्हणून श्री के. संजय मूर्ती यांनी शपथ घेतली. 

• त्यांना या पदाची शपथ राष्ट्रपती द्रौपदी मुर्मू यांनी दिली.

श्री के. संजय मूर्ती सर यांबद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• श्री के संजय मूर्ती हे हिमाचल प्रदेश केडरमधील 1989 च्या बॅचचे भारतीय प्रशासकीय सेवेतील (IAS) अधिकारी आहे.

• श्री के संजय मूर्ती यांनी 21 नोव्हेंबर 2024 रोजी भारताच्या नियंत्रक आणि महालेखा परीक्षक (CAG) ची प्रतिष्ठित भूमिका स्वीकारली.

• श्री के संजय मूर्ती हे स्वतंत्र भारताचे 15 वे नियंत्रक आणि महालेखा परीक्षक (CAG) आहेत.

भारताचे नियंत्रक आणि महालेखा परीक्षक बद्दल परीक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

सर्वोच्च प्राधिकरण : 

भारताचे नियंत्रक आणि महालेखा परीक्षक हे राष्ट्रीय आणि राज्य सरकारांच्या खर्चाच्या बाह्य आणि अंतर्गत लेखापरीक्षणासाठी जबाबदार सर्वोच्च प्राधिकरण आहे.

भारताचे नियंत्रक व महालेखा परीक्षका संदर्भातील भारतीय राज्यघटनेतील कलम कोणती ? 

भारताच्या घटनेच्या भाग 5 मधील कलम 148 ते 151 हे भारताचे नियंत्रक व महालेखा परीक्षक यांसंदर्भात आहेत.

भारताचे नियंत्रक व महालेखा परीक्षकांची नेमणूक कोण करतात ? 

• भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 148 अंतर्गत भारताच्या नियंत्रक व महालेखा परीक्षकाची नियुक्ती राष्ट्रपती करतात.

• राष्ट्रपती भारताच्या नियंत्रक व महालेखा परीक्षकांना पदाची शपथ देतात .

भारताचे नियंत्रक व महालेखा परीक्षक पदाचा कार्यकाळ किती वर्षें आहे ?

CAG पद ग्रहण केल्यापासून 6 वर्षे किंवा वयाची 65 वर्षे पूर्ण होईपर्यंत (जे आधी घडेल तिथपर्यंत) 

CAG ची कर्तव्य आणि अधिकार कोणती ? 

• भारत सरकार आणि राज्य सरकारांच्या सर्व पावत्या आणि खर्चाचे लेखापरीक्षण करते.

• सरकारद्वारे मोठ्या प्रमाणात वित्त पुरवठा करणाऱ्या संस्था आणि प्राधिकरणांच्या खात्यांची लेखापरीक्षणही करते.

• कंपनी कायदा 2013 नुसार सरकारी कंपन्यांच्या खात्यांचे ऑडिट करते.

• कर्ज, ठेवी आणि पैसे ठेवण्याची संबंधित केंद्र आणि राज्य सरकारच्या सर्व व्यवहारांचे ऑडिट करते.

• जनतेचा पैसा म्हणजेच सार्वजनिक निधी कार्यक्षमतेने आणि इच्छित हेतूंसाठी वापरला जातो याची खात्री करते.

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) कलम 151 अन्वये महालेखा परीक्षक केंद्र सरकारच्या लेखांविषयी अहवाल कोणाला सादर करतात ?

1. राष्ट्रपती

2. पंतप्रधान

3. गृहमंत्री

4. वित्तमंत्री

उत्तर : राष्ट्रपती

• कलम 151 (1) अन्वये महालेखा परीक्षक केंद्र सरकारच्या लेखांविषयी अहवाल (Audit Report) राष्ट्रपतींना सादर करतात.

• राष्ट्रपती हे अहवाल संसदेच्या प्रत्येक सभागृहासमोर मांडण्याची व्यवस्था करतात.

प्रश्न) कलम 151 अन्वये महालेखा परीक्षक राज्यांच्या लेखांविषयीचे अहवाल कोणाला सादर करतात ?

1. राज्यपाल

2. मुख्यमंत्री

3. गृहमंत्री

4. वित्तमंत्री

उत्तर : राज्यपाल

कलम 151 (2) अन्वये महालेखा परीक्षक राज्यांच्या लेखांविषयीचे अहवाल (Audit Report) राज्यपालास सादर करतात.

राज्यपाल हे अहवाल राज्य विधान मंडळासमोर मांडण्याची व्यवस्था करतात.

प्रश्न) भारताचे पहिले नियंत्रक महालेखा परीक्षक कोण आहेत ? 

उत्तर : व्ही. नरहरी राव (1950 ते 1954) हे भारताचे पहिले नियंत्रक महालेखा परीक्षक होते.

जागतिक ऊर्जा कार्यक्षमता युती म्हणजे काय ? 

What is Global Energy Efficiency Alliance

Subject : GS - जागतिक संघटना

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) अलिकडेच आयोजित COP 29 परिक्षदे दरम्यान 'ग्लोबल एनर्जी एफिशिअन्सी अलायन्स' स्थापन करण्यासाठी खालील पैकी कोणत्या देशाने महत्त्वाकांक्षी उपक्रमाचे अनावरण केले आहे.

1) भारत

2) अमेरिका

3) संयुक्त अरब अमिराती (UAE) 

4) रशिया

उत्तर : संयुक्त अरब अमिराती (UAE) 

बातमी काय आहे ?

• अलीकडेच संयुक्त राष्ट्रांची जागतिक हवामान परिषद COP- 29 आयोजन अझरबैजानमध्ये (Azerbaijan) येथे करण्यात आले.

• अझरबैजानमध्ये आयोजित COP29 दरम्यान 'ग्लोबल एनर्जी एफिशिअन्सी अलायन्स' स्थापन करण्यासाठी UAE या देशाने महत्त्वाकांक्षी उपक्रमाचे अनावरण केले आहे.

COP म्हणजे काय ?

• वातावरणीय बदल आणि जागतिक तापमानवाढीचा (Global Warming) धोका लक्षात घेता संयुक्त राष्ट्राच्या (UN) पुढाकाराने देशांनी एकत्र येऊन यावर उपाय करण्यासाठी परिषद भरवली यास COP म्हणजे कॉन्फरन्स ऑफ पार्टीज (Conference of Parties) असे नाव देण्यात आले.

जागतिक ऊर्जा कार्यक्षमता युती म्हणजे काय ? 

Global Energy Efficiency Alliance म्हणजे काय ?

• उद्दिष्ट : 2030 पर्यंत जागतिक ऊर्जा कार्यक्षमतेचे दर दुप्पट करण्याचे आणि कार्बन उत्सर्जनात लक्षणीय घट करण्याचे उद्दिष्ट आहे.

• या उपक्रमाची रचना नैसर्गिक संसाधनांच्या शाश्वत वापराला चालना देण्यासाठी, 

• तसेच नैसर्गिक संसाधनांचा उपभोग आणि संवर्धन यांच्यातील संतुलन सुनिश्चित करण्यासाठी करण्यात आली आहे.

ऊर्जा कार्यक्षमतेचे दर दुप्पट करण्यासाठी कोणत्या उपाय योजना सांगितल्या आहेत ? 

• ऊर्जा कार्यक्षमतेच्या उपायांना गती देण्यासाठी सरकारी संस्था (Public Entities) आणि खाजगी संस्थांमधील (Private Organizations) धोरणात्मक भागीदारीला प्रोत्साहन देईल.

• विविध क्षेत्रांमधील ऊर्जा कार्यक्षमतेच्या प्रकल्पांसाठी निधी एकत्रित करून गुंतवणुकीला प्रोत्साहन देणे.

• ऊर्जा कार्यक्षमतेच्या पद्धतींसाठी जागतिक मानके (Global Standards) विकसित करणे.

• एकमेकांकडे असणाऱ्या

ज्ञानाची देवाणघेवाण करणे आणि क्षमता वाढवणे

• मुख्यतः आफ्रिकन देशांना वित्तपुरवठा (Finance) करण्यासाठी वित्तपुरवठा यंत्रणा तयार करणे. 

नोट : COP- 29 आयोजन अझरबैजान या देशाने केले आहे.

तर ग्लोबल एनर्जी एफिशिअन्सी अलायन्स' स्थापन करण्यासाठी UAE या देशाने महत्त्वाकांक्षी उपक्रमाचे अनावरण केले आहे.

हे याआधी दुबई (UAE) येथे आयोजित COP28 मध्ये 'UAE Consensus' शी संबंधित आहे.

"भू-नीर" पोर्टल काय आहे ?

Bhu-Neer Portal 

Subject : GS - सरकारी योजना, पर्यावरण

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) नुकतेच भारत सरकारने “भू-नीर” पोर्टल लाँच केले. हे पोर्टल खालील पैकी कशाशी संबंधित आहे ?

1. जमिन मोजनी संदर्भात

2. धरण बांधणी संदर्भात

3. जमिनीतील पाणी वापरण्या संदर्भात

4. यांपैकी नाही 

उत्तर : जमिनीतील पाणी वापरण्या संदर्भात

बातमी काय आहे ?

• 8 व्या भारतीय जल सप्ताह-2024 समारोप सोहळ्यात जलशक्ती मंत्रालयाने “भू-नीर” पोर्टल लाँच केले.

• हा भारतातील भूजल नियमन वाढविण्याच्या उद्देशाने एक महत्त्वपूर्ण उपक्रम आहे.

“भू-नीर” पोर्टल काय आहे ? 

“भू-नीर” पोर्टल मुख्य उद्देश कोणता ?

• देशभरातील भूगर्भजलाच्या प्रभावी नियमनासाठी हे पोर्टल तयार करण्यात आले आहे. 

• भूजलाच्या (Ground water) शाश्वत वापरासाठी पारदर्शकता, कार्यक्षमता, आणि टिकाऊपणाला प्रोत्साहन देणे हा भू-नीर पोर्टलचा मुख्य उद्देश आहे. 

“भू-नीर” पोर्टल का महत्त्वाच आहे ? 

“भू-नीर” पोर्टलवर कोणती माहिती मिळेल ? 

• या पोर्टलद्वारे केंद्रीय डेटाबेसचा वापर करून भूजलासंबंधित अनुपालन, धोरणे आणि शाश्वत पद्धतींची माहिती मिळवता येईल.

• “भू-नीर” पोर्टलवर भूगर्भजलाच्या (Ground Water) वापराबाबत असलेल्या कायदेशीर चौकटीची सविस्तर माहिती उपलब्ध आहे. 

• भूगर्भजल उपसा आणि संबंधित नियमांबाबत राज्य व राष्ट्रीय स्तरावरील धोरणांची माहिती देखील येथे उपलब्ध आहे. 

“भू-नीर” पोर्टलचे वैशिष्ट्य कोणते ? 

• पॅन-आधारित सिंगल आयडी प्रणाली

• QR कोडसह ना हरकत प्रमाणपत्र (NOC-No Objection Certificate)

• वापरण्यास सोपी आणि माहितीपूर्ण यंत्रणा

• “भू-नीर” पोर्टल पूर्वीच्या “NOCAP” पोर्टलच्या तुलनेत अधिक प्रगत आहे. 

भू-नीर पोर्टल कोणी बनवले आहे ? 

भू-नीर पोर्टल केंद्रीय भूजल प्राधिकरणाने, राष्ट्रीय सूचना विज्ञान केंद्रा च्या सहकार्याने विकसित केले आहे. 

केंद्रीय भूजल प्राधिकरण म्हणजे काय ? 

CENTRAL GROUND WATER AUTHORITY

• पर्यावरण (संरक्षण) कायदा, 1986 च्या अंतर्गत केंद्रीय भूजल प्राधिकरणाची स्थापना करण्यात आली आहे.

• मुख्य उद्दिष्ट : देशातील भूजल संसाधनांच्या विकास आणि व्यवस्थापनाचे नियमन आणि नियंत्रण करणे हे केंद्रीय भूजल प्राधिकरणाचे मुख्य उद्दिष्ट आहे. 

राष्ट्रीय सूचना विज्ञान केंद्र ( National Informatics Centre) काय आहे ? 

National Informatics Centre काय काम करते ? 

• राष्ट्रीय सूचना विज्ञान केंद्र (NIC) हे भारत सरकारचे तंत्रज्ञान भागीदार आहे. 

• NIC हे इलेक्ट्रॉनिक्स आणि माहिती तंत्रज्ञान मंत्रालय (MeitY) च्या अंतर्गत काम करते .

• NIC ची स्थापना 1976 मध्ये करण्यात आली.

• केंद्र आणि राज्य सरकारांना तंत्रज्ञानावर आधारित उपाय प्रदान करणे हे NIC चे मुख्य उद्दिष्ट आहे.  

भारताचा 55 वा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सव : 2024

55th International Film Festival of India : 2024

Subject : GS 

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) भारताचा 55 वा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सव खालील पैकी कोठे आयोजित करण्यात आला ? 

1. मुंबई

2. नवी दिल्ली

3. पणजी

4. चेन्नई

उत्तर : पणजी

बातमी काय आहे ?

भारतीय आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाच्या (IFFI) 55व्या आवृत्तीची सुरुवात नुकतीच गोव्यातील पणजी येथील डॉ. श्यामा प्रसाद मुखर्जी इनडोअर स्टेडियममध्ये झाली.

भारताचा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाबद्दल परिक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• भारताचा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाला इफ्फी म्हणजे International Film Festival of India (IFFI) म्हणून ही ओळखले जाते.

• भारताचा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाची स्थापना 1952 मध्ये करण्यात आली.

• हा आशियातील सर्वात महत्त्वाचा चित्रपट महोत्सव आहे.

• या कार्यक्रमाची यंदाची (2024) 55 वी आवृत्ती आहे.

• 2004 पासून भारताचा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाचे (इफ्फी चे) आयोजन दरवर्षी गोव्यात केले जाते. 

• गोवा हे या महोत्सवाच्या आयोजनाचे कायमस्वरुपी ठिकाण नावारूपाला आले आहे. 

• इंटरनॅशनल फेडरेशन ऑफ फिल्म प्रोड्यूसर अँड असोसिएशन (FIAPF) द्वारे स्पर्धात्मक वैशिष्ट्यपूर्ण चित्रपट महोत्सव म्हणून मान्यताप्राप्त दक्षिण आशियातील हा एकमेव चित्रपट महोत्सव आहे.

भारताचा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाचे आयोजन कोण करतं ? 

• या महोत्सवाचे आयोजन राष्ट्रीय चित्रपट विकास महामंडळ (National Film Development Corporation), माहिती आणि प्रसारण मंत्रालय (भारत सरकार), गोवा राज्य सरकार आणि भारतीय चित्रपट उद्योग यांच्या संयुक्त सहकार्याने केले जाते.

भारताचा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाचे उद्दिष्ट काय आहे ? 

भारताचा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सव का आयोजित केला जातो ?

• जगातील चित्रपट निर्मात्यांना चित्रपट कलेतील त्यांची उत्कृष्टता प्रक्षेपित करण्यासाठी एक समान व्यासपीठ उपलब्ध करून देणे,

• विविध राष्ट्रांच्या चित्रपट संस्कृतींना त्यांच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक मूल्यांच्या संदर्भात समजून घेणे आणि त्यांचे कौतुक करणे.

• जगातील लोकांमध्ये मैत्री आणि सहकार्य वाढवणे हे इफ्फीचे उद्दिष्ट आहे.  

2024 चा भारताचा आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सव खास का असणार आहे ? 

• यंदाचा भारतीय आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सव म्हणजे दिग्गजांना आदरांजली वाहणारा, उदयोन्मुख प्रतिभेचा सोहळा आणि त्याचवेळी सर्वसमावेशकतेचे मूल्य जपणारा महोत्सव असणार आहे.

• भारतीय चित्रपट जगतातील उदयोन्मुख कलाकारांचा सन्मान करण्यासाठी इफ्फी 2024 मध्ये "पदार्पणात सर्वोत्कृष्ट कामगिरी करणारा भारतीय फीचर फिल्म दिग्दर्शक" या नव्या पुरस्कार गटाचा आरंभ करण्यात येत आहे.

इंदिरा गांधी शांतता पुरस्कार 

Indira Gandhi Peace Prize  

Subject : GS - पुरस्कार

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) इंदिरा गांधी शांतता पुरस्कारा बद्दल योग्य विधान / विधाने असलेला पर्याय निवडा

A. 2023 साठी इंदिरा गांधी शांतता पुरस्कार डॅनियल बेरेनबोइम आणि अली अबू अव्वाद यांना संयुक्तपणे प्रदान करण्यात आला.

B. हा पुरस्कार इंदिरा गांधी मेमोरियल ट्रस्ट द्वारे दिला जातो.

पर्याय : 

1. फक्त A बरोबर

2. फक्त B बरोबर

3. A आणि B दोन्ही बरोबर

4. A आणि B दोन्ही चूक आहे

उत्तर : A आणि B दोन्ही बरोबर

बातमी काय आहे ? 

2023 साठी इंदिरा गांधी शांतता पुरस्कार 19 नोव्हेंबर, 2024 रोजी पियानोवादक डॅनियल बेरेनबोइम (Daniel Barenboim) आणि पॅलेस्टिनी शांतता कार्यकर्ते अली अबू अव्वाद (Ali Abu Awwad) यांना संयुक्तपणे प्रदान करण्यात आला.

इंदिरा गांधी शांतता पुरस्काराबद्दल परिक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• इंदिरा गांधी शांतता पुरस्काराला, इंदिरा गांधी शांतता, नि: शस्त्रिकरण व विकास पुरस्कार असेही म्हणतात.

• भारताचे माजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या स्मरणार्थ दरवर्षी हा पुरस्कार दिला जातो.

• हा प्रतिष्ठित पुरस्कार इंदिरा गांधी मेमोरियल ट्रस्ट द्वारे दिला जातो.

• या पुरस्काराची स्थापना 1986 मध्ये करण्यात आली. 

हा पुरस्कार कोणाला आणि का दिला जातो ?

• ज्या व्यक्ती किंवा संस्थांनी आंतरराष्ट्रीय शांतता, विकास आणि नवीन आंतरराष्ट्रीय आर्थिक व्यवस्थेच्या संवर्धनासाठी उत्कृष्ट योगदान दिले आहे,

• तसेच त्यांच्या कार्याचा आंतरराष्ट्रीय समुदायावर सकारात्मक प्रभाव आणि मानवी कल्याणाच्या सुधारणेसाठी योगदान आहे. अशा व्यक्ती किंवा संस्थांना हा पुरस्कार देण्यात येतो. 

पुरस्काराचे स्वरूप : 25 लाख रुपये आणि प्रशस्तीपत्रक

कृत्रिम पाऊस म्हणजे काय ? 

What is Artificial Rain ?

बातमी काय आहे ? 

• देशाची राजधानी दिल्लीत प्रदूषणात प्रचंड प्रमाणात वाढ झाली आहे. 

• नुकतंच वायू प्रदूषण रोखण्यासाठी कृत्रिम पावसाचा पर्याय सुचविण्यात आला आहे.

• यासाठी दिल्लीचे पर्यावरण मंत्री गोपाल राय यांनी मंगळवारी (१९ नोव्हेंबर) केंद्राला पत्र लिहून प्रदेशात कृत्रिम पाऊस पाडण्याची परवानगी मागितली.

Subject : GS - पर्यावरण- प्रदूषण आणि उपाय, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) कृत्रिम पावसासाठी क्लाउड सीडिंग प्रक्रियेत खालील पैकी कोणत्या रसायनाचा वापर केला जातो ?

1. सिल्वर फ्लोराइड

2. सिल्वर ब्रोमाइड

3. सिल्वर आयोडाइड

4. यांपैकी नाही 

उत्तर : सिल्वर आयोडाइड (AgI)

कृत्रिम पाऊस म्हणजे काय ? 

• कृत्रिम पाऊस याला क्लाउड सीडिंग असेही म्हणतात. 

• क्लाउड सीडिंग हे एक अत्याधुनिक तंत्र आहे. 

• यामध्ये ढगात बीजारोपण करून पाऊस पाडला जातो. 

क्लाउड सीडिंग (Cloud Seeding) कशी केली जाते ? 

• क्लाउड सिडिंग करण्यासाठी एक खास वैज्ञानिक पद्धत वापरली जाते.

• क्लाउड सिडिंगसाठी सिल्व्हर आयोडाइड, पोटॅशियम आयोडाइड किंवा ड्राय बर्फ सारख्या रसायनांचा वापर करतात.

• विमान किंवा हेलिकॉप्टर यांच्याद्वारे ठरवलेल्या उंचीवर आणि ढगांवर या रसायनांच्या कणांचा फवारा केला जातो.

• फवारलेले हे कण ढगात पसरतात.

• हे कण केंद्रक म्हणून काम करतात आणि या ढगातील बाष्प शोषून घेतल्यामुळे या कणांच्या भोवती पाण्याचे थेंब एकत्र होतात.

• जसजसे पाण्याचा थेंब वाढतो तसतसे त्या थेंबाचे वजनही वाढत जाते.

• पाण्याच्या थेंबाचे वजन वाढले की गुरुत्वाकर्षणामुळे पाऊस पडायला सुरुवात होते.

कृत्रिम पद्धतीने पाऊस पाडता येतो तर मंग दुष्काळ कसा ? 

• क्लाउड सीडिंग साठी एक विशिष्ट प्रकारचे हवामान आवश्यक असते.

• क्लाउड सीडिंग तेव्हाच होऊ शकते जेव्हा या ढगांची पुरेशी संख्या आणि विशिष्ट खोली असेल. 

• तसेच आत ढगांच्या थेंबांची पुरेशी संख्या असणे आवश्यक आहे. 

• ढगांच्या थेंबांची त्रिज्या वाढवण्यासाठी क्लाउड सीडिंग केले जाते, जेणेकरून ते मोठे होतील आणि गुरुत्वाकर्षणामुळे ते पर्जन्यमान म्हणून खाली येतील. 

• पण, स्वच्छ आकाशात क्लाउड सीडिंग करू शकत नाही.

कृत्रिम पाऊसाचे फायदे आणि मर्यादा काय आहेत ?

• कृत्रिम पाऊसामुळे धूळ आणि इतर प्रदूषके (जसे की PM2.5 आणि PM10) पाऊसा बरोबर धुवून जातात.

• परंतु, क्लाउड सीडिंग वायू प्रदूषणापासून केवळ तात्पुरती मुक्तता देऊ शकतात.

• दुष्काळाच्या ठिकाणी पाऊस पाडला जाऊ शकतो परंतु त्यासाठीही हवामानाची परिस्थिती अनुकूल असावी लागते.

क्लाउड सीडिंगचे दुष्परिणाम काय आहे ?

Disadvantages of Cloud Seeding 

• क्लाउड सीडिंगवर अनेक वर्षांचे संशोधन असूनही त्याच्या प्रभावाचे पुरावे स्पष्ट नाहीत.

• यात मानवी हस्तक्षेप वाढल्यास हवामानाचे स्वरूप बदलू शकते.

• क्लाउड सीडिंग साठी रसायनांचा वापर केला जातो.

• या रसायनांचा पर्यावरणावर काय परिणाम होतो हे शास्त्रज्ञांना अद्याप पूर्णपणे समजलेले नाही.

उदाहरणार्थ :

• या प्रक्रियेत वापरलेली रसायने, जसे की सिल्व्हर आयोडाइड माती आणि पाण्यात मोठ्या प्रमाणात साचले तर ते शेतीवर आणि परिसंस्थेवर विपरित परिणाम करू शकतात. 

• त्याचबरोबर या रसायनांचा आरोग्यावर काय परिणाम होऊ शकतो त्यावर संशोधन चालू आहे.

संयुक्त विमोचन 2024

Sanyukt Vimochan 2024

Subject : GS - भूगोल, आपत्ती व्यवस्थापन

सरळसेवा, पोलीस भरती, अग्निवीर , SSC GD, MPSC, UPSC परीक्षेसाठी विचारलेले / संभाव्य महत्त्वपूर्ण प्रश्न

प्रश्न) नुकताच भारतीय लष्कराचा 'संयुक्त विमोचन 2024' सराव पार पडला. या सरावा बद्दल योग्य विधान/विधाने असलेला पर्याय निवडा.

अ) हा सराव चेन्नई आणि विशाखापट्टणम येथे पार पडला.

ब) या सरावाचे उद्दीष्ट आपत्ती निवारण आणि आपत्तीच्या वेळी जलदगतीने मदत कार्य करणे हे आहे.

पर्याय : 

1. फक्त अ बरोबर

2. फक्त ब बरोबर

3. अ आणि ब दोन्ही बरोबर आहे

4. अ आणि ब दोन्ही चूक आहे

उत्तर : फक्त ब बरोबर

हा सराव अहमदाबाद आणि पोरबंदर येथे पार पडला.

बातमी काय आहे ?

भारतीय लष्कराने 18 - 19 नोव्हेंबर 2024 रोजी अहमदाबाद आणि पोरबंदर येथे ' संयुक्त विमोचन 2024 ' या सरावाचे आयोजन केले होते.

'संयुक्त विमोचन 2024' सरावा बद्दल परिक्षेसाठी IMP वनलाईनर पॉईंट्स : 

• 'संयुक्त विमोचन 2024' हा बहुपक्षीय वार्षिक संयुक्त मानवतावादी सहाय्य आणि आपत्ती निवारण ( Humanitarian Assistance and Disaster Relief ) सराव आहे.

• भारतीय लष्कराच्या दक्षिणी कमांडच्या कोणार्क पथकाने हा सराव संचलित केला.

'संयुक्त विमोचन 2024' सराव कसा पार पडला ? 

पहिल्या दिवशी : 18 नोव्हेंबर 24 रोजी, अहमदाबाद येथील सरावाच्या उद्घाटन कार्यक्रमात 'गुजरातच्या किनारी प्रदेशातील चक्रीवादळ' या संकल्पनेवर लक्ष केंद्रित करणारा महत्त्वपूर्ण सराव प्रदर्शित करण्यात आला.  

दुसऱ्या दिवशी : 19 नोव्हेंबर 24 रोजी पोरबंदर येथील चौपाटीवर बहु-संस्था क्षमता प्रात्यक्षिक सादर करण्यात आले.

बहु-संस्था क्षमतेच्या प्रात्यक्षिकात विविध संस्थांचे समन्वित लॉजिस्टिक, जलद प्रतिसाद आणि कल्पित चक्रीवादळ परिस्थितीत प्रभावी आपत्ती व्यवस्थापन धोरणांचा सराव केला जातो.  

या कार्यक्रमात कोण कोणत्या एजन्सी सहभागी झाल्या ?

या कार्यक्रमात भारतीय लष्कर, भारतीय नौदल, भारतीय वायुसेना, भारतीय तटरक्षक दल, राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल, राज्य आपत्ती प्रतिसाद दल तसेच नैसर्गिक आपत्तींना तोंड देण्यासाठी इतर केंद्रीय आणि राज्य संस्था सहभागी झाल्या.

'संयुक्त विमोचन 2024' सरावाचे उद्दीष्टे काय आहे ? 

• आपत्ती निवारण आणि आपत्तीच्या वेळी जलदगतीने मदत कार्य करणे.

• यासाठी वेगवेगळ्या एजन्सी सोबत सहकार्य आणि सामंजस्य वाढवणे.

• भारतीय सशस्त्र दलाने अलिकडच्या काळात, शोध आणि बचाव मोहिमा, मानवतावादी मदत आणि वैद्यकीय सहाय्याची तरतूद यासह आपत्ती निवारण कार्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे.

• 'संयुक्त विमोचन 2024' हा सराव भारताची तयारी आणि प्रतिसाद क्षमता मजबूत करण्यासाठी, जागतिक स्तरावर आपत्ती व्यवस्थापनात आपले नेतृत्व मजबूत करण्याच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे.

मानवतावादी सहाय्य आणि आपत्ती निवारण म्हणजे नेमकं काय ? 

What exactly is Humanitarian Assistance and Disaster Relief?

• मानवतावादी सहाय्य आणि आपत्ती निवारण हे एक लष्करी सहकार्य आहे ज्याचे उद्दिष्ट आपत्तीच्या वेळी जलदगतीने मदत कार्य करणे.

• आपत्तीच्या वेळी लोकांचे प्राण वाचवणे आणि नैसर्गिक आपत्तींच्या वेळी आपत्कालीन परिस्थितीचे निराकरण करणे.  

उदाहरणार्थ : पूर, भूस्खलन, चक्रीवादळ यांसारख्या आपत्तींच्या वेळी भारतीय लष्कर, राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल (NDRF) तसेच अन्य एजन्सी हे मदतीसाठी धावून येतात.